Masz wątpliwości? To dobrze!

Sytuacja z koronawirusem skłania wiele osób do refleksji. To dobrze. Każdy od czasu do czasu potrzebuje weryfikacji własnych przekonań i poczucia pewności siebie.

Do napisania tego krótkiego artykułu skłoniło mnie kilka obserwacji, które zbiegły się w czasie.

Po pierwsze: otrzymuję coraz więcej maili z pytaniami co robić w sytuacji koronawirusowej z własnymi finansami. Piszecie w różnych sytuacjach: ktoś stracił pracę, ktoś inny spodziewa się zwolnienia, ktoś obawia się, że za chwilę jego pensja zostanie ścięta o kilkadziesiąt procent, ktoś przymierzał się do zakupu mieszkania i nie wie czy się wstrzymać czy nie (swoją drogą już na ten temat pisałem w artykule “Co robić z pieniędzmi w obliczu epidemii koronawirusa i co zagraża finansom osobistym”), komuś spadły obroty w firmie i zastanawia się czy się przebranżowić, a ktoś jeszcze inny ma dobrą sytuację, spore oszczędności, ale zastanawia się czy coś zmieniać w tym swoim sposobie działania ze względu na koronawirusa.

Po drugie: piszą też osoby, które dopiero teraz zauważają znaczenie systematycznie budowanych poduszek finansowych. Dzielą się przemyśleniami o swoim poczuciu bezpieczeństwa, ale jednocześnie przejawiają także szereg wątpliwości, np. co robić z oszczędnościami w czasie niskich stóp procentowych. Pomimo, że mają obiektywnie dobrą sytuację, to szarpią nimi przeróżne wątpliwości dotyczące przyszłości i możliwości ochrony zgromadzonego kapitału.

Po trzecie: zauważam też drugi biegun. Nie brakuje osób z nadmierną pewnością siebie widzących prostolinijne rozwiązania, np. „oprocentowanie lokat spadło + wyceny na giełdzie spadły = to znaczy, że jest okazja i trzeba inwestować”. Idą jak dzik w żołędzie (podobno na południu mówi się: jak dziś w sosnę) i w zasadzie gotowi są podejmować nadmierne ryzyko bez stosowania jakichkolwiek zasad ograniczania ryzyka i zarządzania kapitałem. Jedną z takich historii możecie przeczytać na blogu App Funds – „Mam 20 tys. zł i chcę kupić akcje KGHM. Zarobię?”.

Jak to wszystko wypośrodkować? Kiedy się martwić, a kiedy uznać, że sytuacja jest w miarę OK? Czy należy się przejmować nieodgadnioną przyszłością? – to wszystko są bardzo zasadne pytania i wcale nie dziwi mnie, że to właśnie teraz nachodzą nas przeróżne wątpliwości.

Poniżej dzielę się więc pewnymi osobistymi refleksjami + rzucam garść zdroworozsądkowych podpowiedzi. Mam nadzieję, że przynajmniej części z Was do czegoś się to przyda.

Liczne pytania z wieloma możliwymi odpowiedziami

Zacznę od tego, że to całkiem normalne, że mamy przeróżne obawy i wątpliwości. Wszyscy zderzyliśmy się obecnie ze skutkami epidemii koronawirusa – sytuacją niespodziewaną, nieznaną i nietypową. Jeśli macie około 20–30 lat, to kryzysu finansowego z lat 2007–2009 raczej nie doświadczyliście bezpośrednio, więc trudno obecną sytuację z czymkolwiek porównywać. Jeśli macie 40–50 lat, to zapewne pamiętacie krach po bańce .com w 2000 roku i zawieruchę z lat 2007–2009, która miała swoje reperkusje także i w Polsce.

Pamiętam dokładnie, jak mój ówczesny pracodawca, obawiał się spadku zamówień i tego, że jako firma zdrowo oberwiemy po kieszeni. Pamiętam też, że wiele firm miało wtedy bardzo proaktywne podejście szykując się na najgorsze jeszcze zanim rzeczywiście zauważyły efekty kryzysu w swoich wynikach finansowych. To co było wtedy dla nich najważniejsze, to sprawne dostosowanie się do bieżącej sytuacji i przetrwanie gorszego okresu w taki sposób, aby móc szybko rozwinąć żagle po ponownym odbiciu gospodarki.

Tak to wyglądało z perspektywy firm i pracodawców. A jaka była perspektywa szeregowego pracownika?

Pamiętam olbrzymią niepewność. Miałem dobrą pozycję w firmie, ale moje zarobki zależały bezpośrednio od wyników biznesu. Obawiałem się, że spadną i to znacząco. Dla mnie oznaczało to potencjalnie chude czasy. Miałem oszczędności, ale… w międzyczasie przytrafił mi się wypadek i kosztowna operacja. Okres rehabilitacji przypadł na rok 2008. Jednocześnie był to najbardziej mroczny czas w moim życiu, w którym zadawałem sobie wiele pytań dotyczących mojej bliższej i dalszej przyszłości. Kryzys i wypadek uświadomiły mi po jak cienkim lodzie stąpałem przez lata. Znajomi, z którymi się wtedy sporadycznie spotykałem, raczej nie tryskali optymizmem. W rozmowach przewijały się wątki typu „dobrze to już było” oraz tematy związane ze zwolnieniami i zmianami pracy.

Mam wrażenie, że teraz mamy „powtórkę z rozrywki”. Po dekadzie rynku pracownika, kiedy to dobrzy kandydaci do pracy w zasadzie dyktowali warunki swoim przyszłym pracodawcom, nastąpił swego rodzaju reset. Gospodarka zaliczyła kosztowną pauzę, która – według przeróżnych specjalistów – może odbijać się czkawką przez dłuższy czas. Na poziomie indywidualnych gospodarstw domowych oznacza to liczne problemy i wyzwania: sporo osób straciło pracę lub co najmniej nie jest pewna swoich zarobków w najbliższym czasie, sporo mikroprzedsiębiorców musiało w zasadzie całkowicie wstrzymać swoją działalność, wiele osób musiało nauczyć się pracować w domu albo stosować specjalne środki ostrożności w swoim miejscu pracy. Obiektywnie – sytuacja pioruńsko się skomplikowała.

Nie ma nic dziwnego w tym, że w trakcie takiego okresu niepewności – dopadają nas przeróżne wątpliwości. Tak jak wcześniej wydawało nam się, że sporo elementów naszego życia mamy pod kontrolą, tak teraz mnożą się pytania. Są one różne w zależności od naszej sytuacji życiowej i finansowej, ale myślę, że usłyszycie siebie w wielu poniżej wymienionych:

• Czy obecna sytuacja to powtórka z historii czy coś zupełnie nowego?
• Co będzie się działo z gospodarką i jak to przełoży się na mój portfel?
• Czy ta sytuacja doprowadzi do wysokiej inflacji?
• Co robić z oszczędnościami w czasach niskich stóp procentowych?
• Czy moje oszczędności są bezpieczne? Gdzie je przechowywać?
• Czy to dobry moment żeby rozpocząć inwestycje na giełdzie?
• A może warto kupić waluty?
• A może złoto?
• Co zrobi mój pracodawca i czy grozi mi zwolnienie?
• Czy akceptować propozycję obniżenia wynagrodzenia?
• Czy znajdę teraz nową pracę, jeśli zostanę zwolniony?
• Co mogę zrobić, aby zabezpieczyć się przed takimi sytuacjami w przyszłości?
• Jak przestawić moją firmę na inne tory i uodpornić ją na takie sytuacje?
• A może zamknąć firmę?
• A co jeśli będzie kolejna fala zachorowań?
• Ile czasu potrwa kryzys?
• Czy kiedykolwiek jeszcze będzie możliwe normalne życie i spotykanie się z innymi?
• Jak sobie poradzę, jeśli będę musiał tak funkcjonować przez kilka najbliższych lat?
• Czy powinienem realizować plany dotyczące zmiany pracy / własnej firmy / nadpłaty kredytu / zakupu mieszkania, czy może lepiej przeczekać aż sytuacja się wyklaruje?
• Ile trzeba będzie czekać?
• A co jeśli potrwa to dłużej niż się spodziewam?

Daj sobie przyzwolenie na wątpliwości

Te pytania są jak najbardziej zasadne. Niepokój i obawy są uzasadnione. Im większa niepewność, tym więcej pytań.

W czasach, gdy wszystko układa się po naszej myśli, to raczej optymistycznie patrzymy w przyszłość. Niektórzy obmyślają jakiś plan i cieszą się z jego systematycznej realizacji. Inni żyją teraźniejszością z nadzieją, że jakoś to będzie. Gdy jednak wytrącani jesteśmy z tej sielankowej równowagi, to pojawiają się wątpliwości. Co gorsza – słuchanie przeróżnych ekspertów wypowiadających się na temat przyszłości potęguje naszą niepewność. Łatwo w takich sytuacjach o niepotrzebne emocje – tym większe, w im gorszej sytuacji się znajdujemy.

Po Waszych mailach widzę, że nawet osoby działające super-prawidłowo w obszarze finansowym, tracą pewność siebie i przekonanie, że ich podejście jest stuprocentowo słuszne. Nawet mając poduszkę finansową i dodatkowe nadwyżki oszczędności zastanawiają się, jak się odnaleźć w sytuacji pokoronawirusowej.

Myślę, że najważniejsze jest zrozumienie, że mamy prawo się czuć się niepewnie i mieć przeróżne wątpliwości. To całkowicie normalna reakcja na sytuację, w której się znaleźliśmy. Samej reakcji nie należy się obawiać. Rozumiejąc, że mamy do tego prawo, warto przypomnieć sobie i uzmysłowić kilka podstawowych faktów:

1. Emocje utrudniają podejmowanie dobrych decyzji.

Dlatego warto pamiętać, żeby dać sobie pewien czas. Tak długi żeby ochłonąć i żeby znowu włączyło się nam się rozumowe myślenie. Jeśli przykładowo pracodawca zaproponuje nam teraz redukcję pensji, to zamiast od razu rzucać papierami, warto przeanalizować na chłodno plusy i minusy. Być może wykorzystać ten pretekst jako okazję do rzeczowych negocjacji i ustaleń dotyczących przyszłości „po koronawirusie”. Najważniejsze to pamiętać, aby dać sobie czas na ochłonięcie. Mi osobiście pomaga po prostu odłożenie kluczowej decyzji, co do której mam wątpliwości, do kolejnego dnia. Zazwyczaj wystarcza podejście „prześpię się i zobaczę…”. 🙂

2. Nikt nie zna przyszłości.

Tak po prostu jest. Co najwyżej można obstawiać pewne scenariusze dotyczące przyszłości, ale pewności nigdy nie ma. Wątpliwości co do rozwoju sytuacji i jej konsekwencji są więc jak najbardziej uzasadnione. Można i należy mieć pewien pogląd co do możliwych wariantów przyszłości, ale nigdy nie należy uznawać ich za pewnik. A już swoistą fanaberią jest wybiórcze dobieranie faktów, aby uzasadnić jakąś swoją wizję przyszłości. Przykładowo: w ostatnim czasie naoglądałem się już masy wykresów indeksów giełdowych próbujących na podstawie historycznych danych uzasadniać, że jesteśmy dopiero przed kolejną falą spadków lub wręcz przeciwnie – spadki mamy już za sobą. Ktoś pewnie ma rację, ale dziś nie wiadomo kto. Warto filtrować pod tym kątem specjalistów wygłaszających opinie na temat przyszłości. Osobiście mam awersję do osób, które nie mają wątpliwości co do przyszłości i przekonane są o tym, że ziści się konkretny scenariusz. Wpadają u mnie do kategorii „osoby nieodpowiedzialne” a czasami wręcz „oszuści”.

3. Lepiej ograniczyć dostęp do negatywnych informacji.

Gdy nachodzą nas przeróżne wątpliwości, to nie ma sensu ich dodatkowo potęgować. Gdy topnieje nasza pewność siebie, to jesteśmy bardziej podatni na zewnętrzne opinie. Gdy otrzymujemy sprzeczne informacje, to możemy się czuć jeszcze bardziej zagubieni. To nie pomaga. Może się nam nawet udzielać panika. Zdecydowanie lepiej w takich sytuacjach ograniczyć dostęp do informacji zewnętrznych i jednocześnie w większym stopniu rozmawiać ze sobą samym. Samodzielnie rozwiewać wątpliwości – na tyle na ile potrafimy lub korzystając ze wsparcia tych osób, do których mamy zaufanie i wiemy, że są w miarę obiektywne i twardo stąpają po ziemi.

4. Zazwyczaj to my sami mamy dużo większy wpływ na naszą sytuację, niż jakiekolwiek zewnętrzne wydarzenia.

Wiem, że brzmi to strasznie kołczersko. Człowiek to jednak taka bestia, która potrafi się dostosowywać do sytuacji. Czy, gdybyście rok temu usłyszeli, że rząd każe siedzieć wszystkim w domach przez miesiąc, to uwierzylibyście, że jest to możliwe? A teraz, w czasach koronawirusa, po prostu to zrobiliśmy – każdy po swojemu.

Bardzo często to właśnie nasze nastawienie determinuje to, czy uda nam się wyjść obronną ręką z trudniejszych sytuacji. Można oczywiście mnożyć wątpliwości i w obliczu braku dobrych odpowiedzi popadać w coraz większy pesymizm i strach. Ale można też uznać, że w całej tej sytuacji jesteśmy wyjątkowymi szczęściarzami, bo np. póki co nie chorujemy, mamy pracę oraz nareszcie zobaczyliśmy, po co oszczędzaliśmy i budowaliśmy te nasze poduszki finansowe. Nawet w sytuacji, gdy obiektywnie znaleźliście się w gorszej sytuacji, to można wykorzystać ją jako „dzwonek ostrzegawczy” i punkt zwrotny do wprowadzenia zmian w sposobie działania: przebranżowić się lub postawić na działalność w kilku obszarach, aby zabezpieczyć sobie w przyszłości kilka alternatywnych źródeł przychodu dających większe bezpieczeństwo i niezależność.

5. Na niektóre pytania nie ma odpowiedzi.

Skoro nikt nie zna przyszłości (patrz punkt 2), to na niektóre pytania po prostu nie da się odpowiedzieć. Oczywiście warto poświęcić nieco czasu na wykonanie umysłowych ćwiczeń i rozważenia typu „a co by było gdyby”. Niemniej jednak nie warto tracić na to zbyt wiele energii. Bardzo dobrą odpowiedzią jest po prostu „nie wiem” – zwłaszcza jeśli dotyczy przyszłości. 😉

Ja nie wiem czy giełdy w krótkim terminie pójdą w górę czy w dół – mam swoją strategię działania uwzględniającą oba te przypadki. Nie wiem też czy moje przedsięwzięcia zakończą się sukcesem – po prostu próbuję działać tak, aby była na to szansa. Nie wiem też, czy lada chwila będzie kryzys gospodarczy albo w dłużej perspektywie hiperinflacja…

6. Podstawowe, zdroworozsądkowe zasady finansów osobistych nadal obowiązują.

Jeżeli jakieś podejście się sprawdzało i pomagało systematycznie poprawiać sytuację finansową, to nie ma co porzucać sprawdzonych schematów działania. Rutyna to dobry sprzymierzeniec – zwłaszcza tam, gdzie systematycznie przynosi rezultaty. Podstawowe zasady są proste i niezmienne:

• Systematycznie zwiększaj zarobki.
• Wydawaj mniej niż zarabiasz.
• Odkładaj oszczędności na czarną godzinę (buduj poduszkę finansową).
• Pozbądź się długów.
• Inwestuj nadwyżki finansowe dbając o ochronę kapitału i dobierając formy inwestowania stosowanie do indywidualnie akceptowanego ryzyka.

7. Prosty plan działania pomaga… w działaniu.

Przypomnijcie sobie punkt 1. Ja mam tak, że gdy działam pod wpływem emocji, to często czuję, że tracę kontrolę sytuacji. Gdy wyłącza się „rozumowy ja” to sytuacja wydaje się być poza moją kontrolą. Gdy dam sobie czas, ochłonę i do głosu dochodzi rozsądek, to pojawia się naturalne pytanie „OK, Szafrański – to co można w tej sytuacji zrobić?”. Zamiast rozpaczać nad tym co mnie spotkało, włączam proces myślowy. To idealny moment na stworzenie prostego planu rozwiązania sytuacji. Nie ma żadnego znaczenia, czy jest on kompletny czy nie. Dla mnie to taka prosta procedura, która pomaga mi wykonać pierwsze kroki. Czasami jest to dosłownie kilka punktów zapisanych na kartce. Już samo ich zapisanie daje mi poczucie odzyskiwania kontroli nad sytuacją, która wcześniej – pod wpływem emocji – wydawać się mogła bez wyjścia.

Nie wiem czy u każdego to będzie działało w podobny sposób. Mi świadomość „procedury obsługi Szafrańskiego” bardzo pomaga w hackowaniu samego siebie. 🙂

Zobaczcie, że nawet w podbramkowych sytuacjach – takich jak nagła utrata pracy – można zastosować stosunkowo proste scenariusze postępowania. Przykładowo:

1. Masz poduszkę finansową? To ją wykorzystuj. Właśnie po to ją budowałeś. Pokrywaj z niej wszystkie bieżące koszty. Policz na ile czasu realnie wystarczy tych środków – tyle masz na znalezienie nowych źródeł pieniędzy.
2. Poszukaj zleceń pomagających przetrwać lub wydłużyć czas bez systematycznej pracy.
3. Wytnij w pień wszystkie nieistotne koszty. To idealny czas żeby zrobić kompletny przegląd kosztów.
4. Spróbuj sprzedać cenniejsze rzeczy żeby zapewnić sobie dopływ jakiejkolwiek gotówki. Jak już się „odbijesz” i odbudujesz poduszkę, to przyjdzie czas na spełnianie zachcianek.
5. Szukaj nowej pracy.

To tylko przykład, ale myślę, że dobrze obrazuje jak można przejść od etapu „ale straszna rzecz mnie spotkała” do „wiem co muszę zrobić”. 🙂

To normalne, że mamy wątpliwości 🙂

Świat nie jest czarno-biały. Ma wiele odcieni szarości. Im większe mam doświadczenie, tym bardziej widzę, jak wiele razy na przestrzeni życia zmieniało się moje podejście do różnych tematów. Ewoluowałem i nadal sie rozwijam. Nabieram coraz większego dystansu, ale jednocześnie im więcej wiem, tym więcej też mam wątpliwości. Dostrzegam coraz większą złożoność rzeczywistości. Doskonale widzę, że coś, co kiedyś uznawałem za pewnik, wcale takim nie jest. Pomimo, że oczywiście istnieją związki przyczynowo-skutkowe, to dopiero z czasem uświadamiam sobie, jak wiele jest tych przyczyn – chociaż i tak jestem przekonany, że nawet teraz widzę tylko część z nich. Coś co mogło zaistnieć w konkretnej sytuacji, wcale nie musi dać takiego samego rezultatu w innym kontekście (i zazwyczaj nie daje). To właśnie dlatego odgadywanie przyszłości jest tak trudne. 😉

Czy da się, uświadamiając sobie złożoność sytuacji (nawet nie związanej z koronawirusem), nie mieć wątpliwości? Szczerze w to wątpię. 😉 Ja mam ich całą masę i wydaje mi się to całkowicie normalne.

Życzę Wam, abyście umieli mieć wątpliwości i sobie z nimi radzić. Można to robić na różne sposoby – przechodzić do działania i szukać odpowiedzi na trapiące pytania, albo powiedzieć sobie „nie wiem i nie chcę tracić na to czasu”. 🙂 Grunt żeby to był Wasz wybór.

No i zdecydowanie uważajcie na tych, którzy są pewni wszystkiego – zwłaszcza odnośnie przyszłości. 😉 Trudne czasy niestety powodują wysyp przeróżnych „znachorów” wykorzystujących nasze rozchwianie emocjonalne.